Over artsen en artiesten

Ik had eerlijk gezegd nog nooit zo heel erg nagedacht over het Nederlandse woord arts. Goed, ik wist dat het woord in het Duits bestond als Arzt en ging er dan altijd maar vanuit dat we het, net als zoveel woorden, van onze oosterburen hadden overgenomen. Dat bleek ten dele waar te zijn.

De website van de etymologiebank is een handige plaats om op te zoeken waar een woord vandaan komt, wanneer het voor het eerst in het Nederlands verschenen is, hoe de betekenis door de eeuwen heen veranderd is (indien van toepassing, natuurlijk) en zelfs of het woord in het Afrikaans bestaat met alle bovenstaande informatie voor die taal. Dit is het verhaal van het woord arts.

Volgens de etymologiebank verschijnt het woord in de betekenis 'dokter' voor het eerst in het 10e-eeuwse, Oud-Nederlandse (!) manuscript genaamd de Wachtendonkse Psalmen. Het heeft dan de vorm ercetere. Even ter verduidelijking: Oud-Nederlands is de taal van het overbekende regeltje Hebban olla vogala nestas hagunnan hinase hic enda thu, uuat unbidan uue nu. Nu heb ik drie redelijk hoofdpijn bezorgende uren de integrale tekst van de Wachtendonkse Psalmen doorgespit en dit woord noch in deze vorm aangetroffen, noch in een andere, creatief gespelde vorm. Maar goed, we nemen dit voor het gemak maar even voor waar aan. Een oud woord dus.
Daarnaast komt het ook nog voor in de alleraardigste verbinding arzatwurze 'geneeskrachtig kruid', waarin het woord wortel te herkennen valt, vgl. de huidige Duitse woorden Wurzel 'wortel' en Würze 'kruiderij, specerij' en Wurz 'plant, kruid, wortel'.

Het Middelnederlands is beter gedocumenteerd en dus vinden we dit woord dan ook vaker terug met, karakteristiek voor het Middelnederlands, verscheidene spellingsvormen, zoals ersetre, arseter, arsetere, ersetere en later: arsete. De verkorting arsetere > arsete kan een gevolg zijn van contaminatie met het Middelnederlandse woord artist, beklemtoond op de eerste lettergreep (zoals nog steeds in het Engels het geval is). Aldus de etymologiebank.

Wacht. Ho. Stop. Het woord artist heeft het woord voor arts beïnvloed? En hoe mag ik me dat dan voorstellen? We maken even een uitstapje naar het woord artiest en zijn geschiedenis.

Niet verbazingwekkend komt dit woord van het middeleeuws Latijnse woord artista. Ietwat verbazingwekkender is wellicht dat de betekenis in der tijd die van 'beoefenaar der vrije kunsten (de zogeheten artes liberales)' was. In het Middelnederlands is de vorm artiste - met een korte i - overgeleverd. Onder de artes liberales vielen onder andere de beroepen retoricus en, jawel!, medicus.
De betekenis en de vorm die wij nu kennen (artiest met een lange ie) is waarschijnlijk het gevolg van een  latere herontlening uit het Frans omstreeks het midden van de 17e eeuw, waarna de oude betekenis vervangen wordt en voornamelijk betrekking gaat hebben op schilders, beeldhouwers en graveurs.

Met andere woorden, het is enigszins logisch dat er een contaminatie plaatsvond tussen arts en artist, gezien het feit dat de twee woorden een veel nauwer betekenisverband hadden dan wij nu, enkele eeuwen later, zouden denken.
Voor we naar de oorsprong van het woord arts springen (het uiteindelijke doel van dit stukje) moet nog even vermeld worden dat het woord al in het Oud-Hoogduits vanaf de 9e eeuw bekend is als Arzāt. In sommige gevallen zouden de Nederlandse equivalenten het gevolg kunnen zijn van directe ontlening aan het Duits.

De onthulling

Uiteindelijk gaan alle vormen, ook de Duitse, terug op middeleeuws Latijn arciater uit Laat Latijn archiater, of archiatrus, wat dan zelf weer (surprise, surprise!) ontleend is aan het Griekse woord arkhiātrós. Dit is samengesteld uit de onderdelen arkhi- 'opper, aarts-' (het voorvoegsel aarts- is zelf ook afgeleid van het Griekse arkhi- en heeft niets te maken met het woord aarde, vandaar de t) en het woord iātrós 'dokter'. De oorspronkelijke betekenis was dus die van 'opperdokter'.

Dus het woord arts begon in het Grieks, reisde vervolgens af naar het Laat Latijn en bleef daar tot de Middeleeuwen, maakte vervolgens een uitstapje naar zowel het Nederlands als het Duits, beïnvloedde vanuit het Duits de Nederlandse vorm, de Nederlandse vorm werd ook misschien nog eens zijdelings beïnvloed door het volslagen andere, maar qua betekenis gerelateerde woord artist, totdat het bij ons komt in zijn huidige vorm. Een hele reis, me dunkt.

Dixi.